یادداشت /مشخص ترین تعریف توسعه پایدار
دکتر آذین:
این برنامه یکی از مجموعه برنامه هایی است که در بنیاد ملی نخبگان تحت عنوان سفرهای هدفمند نخبگان تعریف می شود.
بنیادهای نخبگان، دانشگاه ها و سازمان های علمی و فناوری کشور طبق آیین نامه بنیاد ملی نخبگان می توانند از افراد متخصص و باتجربه کشور برای برنامه های علمی و کارگاه های آموزشی و سایر فعالیت هایی که به دانشگاه و حوزه علم و فناوری مربوط می شود استفاده کنند .
امروز در خدمت آقای مهندس شاهپور ستوده منش هستیم، ایشان کارشناس ارشد محیط زیست از دانشگاه صنعتی شریف و کارشناس ایمنی در صنایع نفت و گاز از دانشگاه صنعت نفت می باشند. ایشان در حال حاضر به عنوان مشاور ارشد ایمنی و محیط زیست در شرکت استات اویل نروژ مشغول به فعالیت می باشند.
پروژه LNG تانزانیا در دفتر لندن و دفتر استاوانگر مشغول به کار هستند
ایشان در سال های 1393-1390 مدیر ایمنی و محیط زیست شرکت استات اویل در کشور آذربایجان بوده اند. بین سال های 1390-1388 در شهر استاوانگر نروژ مشاور ایمنی و محیط زیست در پروژه های حفاری در دریای شمال بوده اند. در سال های 1388-1382 در پروژه توسعه فازهای فازهای 6، 7 و 8 پارس جنوبی به عنوان مدیر ایمنی و محیط زیست پروژه فعالیت داشته اند. بین سال های 1382-1380 کارشناس ارشد ایمنی و محیط زیست در پروژه های توسعه میدان های سروش و نوروز در شرکت شل بوده اند.
قبل از آن نیز در شرکت هیوندای در عسلویه و شرکت صنعتی دریایی ایران صدرا در جزیره صدرا بوشهر به عنوان مسئول ایمنی و محیط زیست فعالیت داشته اند.
از ایشان برای ارائه سخنرانی دعوت می کنم.
متن سخنرانی مهندس شاهپور ستوده منش:
بحث توسعه پایدار که امروز راجع به آن صحبت می کنیم، بحثی هست که اهمیتش فراتر از سطحی است که تا بحال در رابطه با آن صحبت شده است. امروز هدف اصلی و خروجی بحث دو مطلب مشخص است:
- چه مشکلات و تهدیداتی کشور ما را به دلیل عدم توسعه پایدار تهدید می کند؟
- فراهم شدن بستری برای پیگیری مطالبات با افزایش اطلاعات و آگاهی نسبت به توسعه پایدار و ایجاد زمینه برای بهره مندی بیشتر و بهتر استان از پتانسیل نفت و گاز.
مشخص ترین تعریف توسعه پایدار ، تعادل بین نیاز جامعه کنونی با در نظر گرفتن اینکه مشکلات برای نسل های بعدی به حداقل برسد.
در حقیقت تعادل بین توسعه از یک طرف و محیط زیست از طرف دیگر. امروز در پی آنیم که ببینیم شرکت های فعال در حوزه نفت و گاز چه مسئولیت و نقشی دارند و قراردادها و قوانین بین المللی چه وظایفی را برای آنها در زمینه توسعه پایدار تعیین کرده است. سئوالات اساسی که در ابتدای بحث باید به آن توجه کرد عبارتند از:
مشخصات توسعه پایدار چیست؟
چگونه می توانیم به توسعه پایدار برسیم؟
مسئولیت شرکت ها، اقتصاد و صنعت برای رسیدن سریعتر به توسعه پایدار چیست؟
مسئولیت شرکت های نفت و گاز در رسیدن به توسعه پایدار چیست؟
چه تهدیداتی ایران را به دلیل نرسیدن به توسعه پایدار تهدید می کند؟
بخش اول: توسعه پایدار در صنایع نفت و گاز
مقدمه:
قبل از ورود به بحث لازم است مبحث توسعه پایدار کمی شکافته شود. به طور کلی دو بحث در رابطه با توسعه پایدار وجود دارد که امروز این دو بحث را مرور می کنیم:
1) توسعه بایستی با در نظر گرفتن محدودیت های زیست محیطی و تلاش برای به حداقل رساندن آسیب به محیط زیست باشد. یکی از عوامل موثر در تخریب محیط زیست، تولید روزافزون گازهای گلخانه ای ناشی از فعالیت های بشر می باشد که با توسعه صنعت و مصرف بیشتر انرژی توسط بشر، میزان تولید گازهای گلخانه ای بیشتر و بیشتر شده است. زمینه های تولید بیشتر گازهای گلخانه ای، پیامدهای آن برای کره زمین، تلاش ها و راه های پیشگیری و یا کنترل این اثرات، مقایسه جایگاه ایران با دنیا در این زمینه در این بحث توضیح داده خواهد شد.
2) فعالیت شرکت های نفت و گاز و توسعه صنعت در نقاط مختلف، مسئولیت های اجتماعی این شرکت ها و پروژه ها در قبال جوامع اطراف این فعالیت ها و پروژه ها را برای کاهش اثرات مخرب این پروهژه ها در بر دارد. این مسئولیت های اجتماعی توسط قراردادهای بین المللی مورد تأکید قرار گرفته ولی مهمتر از آن این است که این صنایع و پروژه ها برای توسعه پایدار و طولانی مدت نیازمند همکاری با جوامع و مردم اطراف آن پروژه می باشند. در بخش دوم صحبت ها، مطالعه موردی در چند کشور و مقایسه آن با ایران و به طور مشخص صنایع نفت و گاز در عسلویه توضیح داده خواهد شد. استفاده بهینه از منابع و جلوگیری از هدر رفت و اتلاف منابع، ایجاد تعادل بین نیاز دنیا به انرژی بیشتر و بحث های محیط زیستی و لحاظ کردن بحث های محیط زیستی در تصمیم گیری های مربوط به تولید انرژی، رعایت قوانین بین المللی و حقوق بشری (مثلاٌ قوانین کار و کارگر)، تلاش و تعهد برای به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی و اجتماعی ناشی از پروژه ها و فعالیت ها بر روی جوامع اطراف و ارتباط شفاف با این جوامع و جامعه دانشگاهی اطراف، مؤلفه های یک توسعه پایدار می باشند. برای هر پروژه جدید و یا تغییرات بزرگ بایستی مطالعات زیست محیطی و اجتماعی دقیق و مدونی طبق استانداردهای بین المللی انجام شود تا اثرات این فعالیت ها به صورت دقیق مشخص گردد و در صورت امکان اجرای پروژه یا طرح، تعهدات پیمانکار و بهره بردار پروژه و شرایط اجرای پروژه مشخص شود و در طراحی و اجرای پروژه لحاظ گردد.
چرا توسعه پایدار اهمیت دارد؟
برای شروع بحث بهتر است نگاهی به زمینه های اهمیت توسعه پایدار بیندازیم:
حدود 13 میلیون هکتار جنگل زدایی هر سال در دنیا اتفاق می افتد، از نگاه توسعه پایدار بخشی از تولید گازهای گلخانه ای ناشی از از بین رفتن جنگل هاست. تقریباً در سال 2013 حدود سه میلیارد تن دی اکسید کربن به دلیل از بین رفتن جنگل ها در اتمسفر زیادتر شده است که تقریباً هشت درصد تولید گازهای گلخانه ای در دنیا می باشد.
آلودگی هوا پارامتر دیگری است که در اثر آن بیش از سه میلیون نفر در سال به صورت مستقیم جان خود را از دست می دهند.
در سال 1970 حدود دویست و پنجاه میلیون وسیله نقلیه در دنیا وجود داشته که این عدد به یک میلیارد در سال 2010 و از سه میلیارد وسیله نقلیه در سال 2050 خواهد گذشت.
پارامتر دیگری که باید دید پدیده شهرنشینی است. در طی سالیان گذشته جمعیت شهرنشین دنیا زیاد و زیادتر شده است به طوری که تا سال 2050 بیش از هفتاد درصد جمعیت دنیا شهرنشین خواهند بود. رابطه زندگی شهرنشینی با توسعه پایدار این است که خروجی زندگی شهرنشینی مصرف بیشتر، نیاز به انرژی بیشتر و تولید زباله بیشتر می باشد. جالب اینجاست که رشد جمعیت دنیا بیشتر مربوط به کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه است در حالی که جمعیت کشورهای توسعه یافته رشد چندانی ندارد. در سال 2050 جمعیت دنیا بیش از دو میلیارد و پانصد میلیون نفر بیش از جمعیت کنونی دنیا خواهد بود و به حدود نه میلیارد و ششصد میلیون نفر خواهد رسید. این افزایش جمعیت نیاز به انرژی بیشتر و تولید گازهای گلخانه ای بیشتر را به همراه خواهد داشت. این افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه با توجه به بهبود شرایط اقتصادی این کشورها و حرکت کلی دنیل به سمت صنعتی شدن و پدیده شهرنشینی، مصرف بیشتر انرژی را به دنبال دارد. براساس آمارها بیش از سه میلیارد نفر از جمعیت دنیا تا سال 2035 از سطح فقر به سطح متوسط می رسند، به عنوان مثال در حال حاضر بیش از 80 درصد جمعیت کشور تانزانیا بسیار فقیر هستند و دسترسی به برق ندارند. طبیعتاً در اثر پروژه های عظیم گازی که در این کشور شروع شده است، مردم این کشور بیشتر و بیشتر به انرژی و برق دسترسی پیدا خواهند کرد و باعث افزایش رفاه مردم در این کشور می شود، ولی این مسئله باعث افزایش تولید گازهای گلخانه ای در این کشور نیز خواهد شد.
گازهای گلخانه ای و تأثیر آن در افزایش دمای کره زمین
جهت اطلاع شما اطلاعات مختصری در مورد گازهای گلخانه ای ارائه می کنم.
گازهای گلخانه ای ترکیبی از گازهای مختلف است که دی اکسید کربن و متان بیشترین نقش را در آن دارند. این گازها در اتمسفر اطراف کره زمین قرار دارند و باعث جذب بخشی از نور خورشید می شوند که کره زمین را گرم و قابل سکونت می نماید (دقیقا همان کاری که در گلخانه ها شاهد آن هستیم و باعث می شود در زمستان محیط داخل گلخانه گرم شود). حال اگر این گازها در اتمسفر زمین از حدی زیادتر شود، باعث می شود بخش بیشتری از نور خورشید بعد از بازگشت از سطح کره زمین دوباره به سطح کره زمین برگردد و در نتیجه باعث گرمتر شدن کره زمین شود.
نگاهی گذرا به وضعیت گازهای گلخانه ای در اتمسفر زمین و مدل های متفاوت تولید گازهای گلخانه ای می تواند به شفاف شدن بحث کمک زیادی نماید. دانشمندان با مدلسازی پیش بینی کرده اند که در صورتی که دمای کره زمین بیشتر از دو درجه سانتیگراد نسبت به قبل از صنعتی شدن افزایش یابد، می تواند اثرات مخرب وحشتناکی روی کره زمین داشته باشد. این افزایش دو درجه ای متوسط دمای کره زمین به معنی افزایش حدود 3200 میلیارد تن دی اکسید کربن در اتمسفر زمین می باشد. براساس مدل های موجود تاکنون و از زمان صنعتی شدن در سال های 1870 میلیادی تقریباً 2000 میلیارد تن دی اکسید کربن وارد اتمسفر کره زمین شده که تقریباً هفت دهم درجه سانتیگراد افزایش درجه حرارت کره زمین را نیز به دنبال داشته است. با در نظر گرفتن حدود چهل میلیارد تن تولید دی اکسید کربن در سال 2013 در جهان، و حتی با حفظ میزان تولید، نهایتاً ظرف حدود 30 سال آینده میزان باقیمانده دی اکسید کربن(1200 میلیارد تن) به اتمسفر زمین وارد و باعث افزایش دو درجه ای دمای کره زمین می شود و این نقطه ویرانگر برای کره زمین و بازگشت ناپذیر است.
حال ببینیم برای جلوگیری از رسیدن به این نقطه بحرانی چه راه هایی وجود دارد. تنها راه این است که بتوانیم میزان کربن منتشر شده به اتمسفر زمین را کنترل کنیم، به عبارت دیگر باید تا سال 2050 نه تنها افزایش تولید گازهای گلخانه ای نداشته باشیم، بلکه بین 40 تا 70 درصد گازهای گلخانه ای تولیدی فعلی را نیز کم کنیم. این مسئله چنانچه در بخش پیش گفته شد با توجه به افزایش جمعیت کره زمین در سال های آینده و افزایش نیاز به انرژی بسیار سخت می باشد و نیازمند عزم جهانی، مقررات سخت بین المللی و مهمتر از همه رشد تکنولوژیکی فوق العاده می باشد.
یکی از مهمترین سیاست ها در جهت کمک به کاهش تولید گازهای گلخانه ای، جایگزینی زغال سنگ به عنوان سوختی با تولید بسیار بالای دی اکسید کربن با گاز طبیعی به عنوان سوختی با تولید دی اکسید کربن کم می باشد که می تواند میزان گازهای گلخانه ای را تا حدود پنجاه درصد کاهش دهد. تولید بیشتر گازهای گلخانه ای در دنیا و نیز روش های غیر متداول و جدیدی که تولید گاز را در سال های اخیر در دنیا افزایش داده این امیدواری را به وجود آورده است. در عین حال دسترسی بعضی کشورها به منابع زغال سنگ و گران بوده انرژی باعث شده تا میزان مصرف زغال سنگ در کشورهایی مثل چین و لهستان حتی افزایش یابد.
انرژی های تجدیدپذیر و نقش آنها در توسعه پایدار
سیاست بعدی در بحث توسعه پایدار استفاده از انرژی های نو مثل انرژی باد و خورشید و مغناطیس می باشد که تولید گازهای گلخانه ای بسیار کمی دارند و در عین حال تجدیدپذیر هستند، در مقایسه با انرژی های فسیلی که عمر محدودی دارند و آلایندگی بسیار بالاتری دارند. در سال های اخیر و خصوصاً بعد از افزایش قیمت نفت در سال های گذشته، سرمایه گذاری و تحقیقات بسیاری بر روی انرژی های نو صورت گرفته، به طوری که راندمان تولید انرژی خورشیدی در سال های گذشته رشد سالیانه 50 درصدی را تجربه کرده اند. این راندمان تولید برای انرژی باد نیز حدود 25 درصد بوده است و پیش بینی می شود که در سال های آینده بیشتر از این نیز شود.
در ایران و کشورهای همسایه نیز چند سالی است که سیاست گذاری هایی در خصوص استفاده از انرژی های نو صورت گرفته ولی با توجه به شرایط اقلیمی کشور، پتانسیل بسیار خوبی برای استفاده از انرژی های خورشیدی در کشور وجود دارد.
بعضی از کشورهای اروپایی سیاست مشخص و مدونی در استفاده از انرژی های نو و جایگزینی انرژی های فسیلی با انرژی نو دارند و پیشرفت نسبتاً خوبی هم داشته اند.
با تمام اینها و تا سالیان سال با توجه به نیاز به انرژی بیشتر در طی سال های آینده، انرژی فسیلی مثل نفت و گاز، اصلی ترین منبع انرژی جهان خواهند بود.
شرکت های بزرگ دنیا به این نتیجه رسیده اند که گرچه آنها بخشی از مشکل تغییرات اقلیمی و گازهای گلخانه ای می باشند ولی بایستی بخشی از راه حل نیز باشند، بدین منظور تحقیقات زیادی در حال انجام است که بتوان تکنولوژی های جدیدی در جهت کاهش تولید گازهای گلخانه ای و نیز افزایش استفاده از انرژی های نو پیدا کرد، به طوری که مثلاً شرکت استات اویل در سال گذشته حدود 170 میلیون دلار صرف پروژ ه های تحقیقاتی خود کرده است.
نقش تکنولوژی های جدید در توسعه پایدار
یکی از تکنولوژی هایی که چندین سال است به صورت محدود مورد استفاده قرار می گیرد، جذب کربن در لایه های مناسب زیرزمینی برای جلوگیری از ورود دی اکسید کربن به سطح اتمسفر می باشد که شرکت هایی مثل استات اویل و شل در این زمینه پیشرو هستند. با وجود اینکه چندین سال از این تکنولوژی می گذرد ولی هنوز این روش بسیار پر هزینه بوده و نیازمند روشی ارزانتر برای جداسازی کربن می باشد. در حال حاضر هزینه جذب و نگهداری هر تن دی اکسید کربن در لایه های زیر زمین حدود 60 دلار می باشد که هزینه بالایی است و خصوصاً در صورت پایین بودن قیمت نفت هیچ توجیه منطقی ندارد. تحقیقات فراوانی در حال انجام است تا شاید بتوانند این کار را با هزینه کمتری انجام دهند.
در نظر بگیرید برای تولید یک بشکه نفت معمولی حدود 8 کیلوگرم دی اکسید کربن تولید می شود و این رقم برای نفت فوق سنگین حدود پنجاه کیلوگرم دی اکسید کربن برای هر بشکه نفت می باشد.
در حال حاضر در بعضی از کشورها تولید دی اکسید کربن مشمول پرداخت مالیات توسط تولید کننده می شود. به عنوان مثال در کشور نروژ به ازاء هر تن دی اکسید کربن تولیدی بیش از 30 دلار مالیات کربن پرداخت می شود که با توجه به بحث های موجود بین 40 تا 50 درصد نیز این مالیات زیادتر خواهد شد.در کشور نروژ حتی از کشتی های تجاری و ماهیگیری و نیز همه ماشین ها مالیات کربن دریافت می شود. در حال حاضر این یکی از بحث های اصلی کنفرانس جهانی مبارزه با گرمایش زمین می باشد و بدون شک در سال های آینده قوانین بین المللی که همه کشورهای جهان را شامل شود در این زمینه وضع خواهد شد. اثرات تولید گازهای گلخانه ای در یک کشور تنها محدود به آن کشور نمی شود و بدین جهت یافتن راهی برای کاهش تولید گازهای گلخانه ای گریز ناپذیر می باشد. بعضی از کشورها میزان تولید گازهای گلخانه ای خیلی بالایی دارند به طوری که چین، اتحادیه اروپا، آمریکا و هندوستان بیش از 58 درصد تولید کل گازهای گلخانه ای را در سال گذشته داشته اند. کشور ما نیز به عنوان هفتمین تولید کننده گازهای گلخانه ای دنیا جزو کشورهای با تولید گازهای گلخانه ای بسیار بالا می باشد. به عنوان مثال در منطقه عسلویه مشعل های گازی فراوانی در حال سوختن مداوم هستند که ارتفاع شعله آنها به چندین متر می رسد. این مسئله هم از نظر آلودگی زیست محیطی و هم از نظر هدر رفت و اتلاف انرژی و سرمایه یک معضل اساسی می باشد. ایران یکی از کشورهایی است که میزان تولید گازهای گلخانه ای ناشی از سوختن مشعل های نفت و گاز در آن خیلی بالا می باشد و باید هرچه سریعتر پروژه های جمع آوری گازهای همراه نفت بیش از پیش و با سرعت بسیار بیشتر طراحی و اجرا گردد که علاوه بر حفظ محیط زیست، از نظر مالی نیز مقرون به صرفه می باشد. کاری که مثلاً عراق در یکی از میدان های جنوب این کشور به کمک شرکت شل در حال انجام آن می باشد.
با وجود افزایش سهم مشعل های نفت و گاز در تولید گازهای گلخانه ای در ایران نسبت به جهان، منبع اصلی تولید گازهای گلخانه ای در دنیا ناشی از سیستم حمل و نقل، مصرف خانگی و صنعتی می باشد. این مسئله با توجه به فرسوده بودن ناوگان حمل و نقل عمومی در ایران و نیز نبود یا عدم اجرای صحیح استانداردهای مصرف انرژی در مصارف خانگی و از طرفی ارزان بودن انرژی (به عنوان مثال قیمت گاز خانگی) در ایران بسیار چشمگیر است و بنابراین برای کنترل تولید گازهای گلخانه ای در ایران بایستی سیاستی که شامل همه این برنامه ها اعم از جمع آوری گازهای همراه نفت، نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی، رعایت استانداردهای زیست محیطی در خودروهای ساخت داخل، بهبود استانداردهای مدیریت انرژی در ساختمان و نیز تنظیم قیمت سوخت خصوصاً گاز مایع به همراه آموزش های عمومی باشد، تهیه و به صورت جدی اجرایی شود.
این مسئله که با پایان پروتکل کیوتو قوانین سفت و سخت برای کنترل گازهای گلخانه ای وضع می شود بدیهی می باشد و چه بسا در دسامبر سال 2015 همزمان با کنفرانس جهانی گرمایش زمین در پاریس، تصمیماتی اخذ گردد. بعضی از کارشناسان بر این باورند که اثرات تولید گازهای گلخانه ای در صورت عدم برنامه ریزی و اجرای فوری می تواند به مراتب سنگین تر از تحریم های موجود باشد و حداقل آن این خواهد بود که ایران بدون پرداخت مالیات سنگین امکان فروش نفت و گاز خود را نخواهد داشت.
بخش دوم: ارزش پايدار براي جوامع
همانطور كه در مقدمه بحث صحبت شد توسعه پايدار علاوه بر كاهش و به حداقل رساندن اثرات مخرب براي محيط زيست بايستي با در نظر گرفتن خطرات و اثرات زيست محيطي و مهمتر از آن اجتماعي بر روي جوامع اطراف پروژه باشد. براي پروژه هاي بزرگ و پروژه هايي كه مي توانند اثرات منفي بر روي محيط زيست و يا اطراف آن پروژه داشته باشند بايستي حتما مطالعات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي با در نظر گرفتن اثرات مستقيم و غير مستقيم آن توسط شركت هاي داراي تجربه و تخصص انجام شود.اين مطالعات كه حتما ميباستي در مراحل ارزيابي پروژه ها و همزمان با انتخاب طراحي مهندسي پروژه ها باشد.به عنوان يكي از مهمترين مطالعات پروژه مي باشد. بر اساس آن و با توجه به يافته هاي اين مطالعات و نيز تعهدات پيمانكار و بهره بردار كه بايستي به صورت مشخص و دقيق بيان شده باشد. اجازه اجراي پروژه توسط نهاد مربط (در ايران سازمان حفاظت محيط زيست) داده مي شود.
مطالعات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي (Environmental & Social Impact Assessment) تاثير زيادي در طراحي پروژه انتخاب روش اجراي پروژه محل پروژه و دستگاها ماشين آلات به كار رفته در پروژه خواهد داشت تا اثرات مخرب زيست محيطي و اجتماعي را به حداقل برساند.
در هنگام تهيه گزارش ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي پروژه ميبايستي گزارش (بودجه محيط زيستي) تهيه گردد.اين بودجه مشخص مي كند با توجه به طراحي و مهندسي و نيز ابزار ماشين آلات و تجهيزات بكار رفته در پروژه ميزان آلايندگي پروژه در كوتاه مدت و بلند مدت چه مقدار مي باشد. اين آلايندگي شامل آلودگي ورودي به دريا هوا ئ محيط اطراف پروژه مي شود. با توجه به اينكه دستورالعملهاي براي ميزان مجاز اين آلاينده ها وجود دارد( اين دستورالعملها در ايران توسط سازمان حفاظت محيط زيست تهيه شده است) بايستي اطمينان حاصل شود كه اين پروژه ها اين دستورالعمل رارعايت مي كنند.و در صورتي كه در هر بخشي ميزان آلايندگي پروژه ها بيش از حداكثر ميزان مجاز بايستي طراحي پروژه جهت رسيدن و انطباق با اين حداكثر ميزان مجاز دوباره انجام شود.در اكثر كشورها به اين حداكثر ميزان بسنده نشده. و شركت ها ملزوم مي باشند به صورت مكتوب و با مدرك و گزارش نشان دهند كه از بهترين تكنولوژي موجود جهت به حداقل رساندن اثرات مخرب زيست محيطي استفاده كرده اند.
( Best Available Technology-BAT)
اين گزارشات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي به عنوان ميزان آب و برق مواد اوليه مورد نياز براي اجراي پروژه نيروي انساني و متخصص مورد نياز براي اجراي پروژه ها بر روي جوامع اطراف پروژه چه در مرحله ساخت و چه بهره برداري و نيز اثرات اجتماعي بر روي مردم اطراف پروژه را بررسي مي كنند. به عنوان مثال در پروژه هاي نفت وگاز نياز به آب فراوان براي تصفيه و پالايش و بهره برداري وجود دارد. طبيعتا اگر آن منطقه با كمبود آب مواجه باشد و يا اجراي اين پروژه ها بر روي آب مورد نياز براي كشاورزي اطراف آن منطقه تاثير بگذارد به عنوان يكي از عوامل تاثير گذار در انتخاب محل پروژه مي تواند لحاظ شود. معمولا در پروژه هاي نفت و گاز كه منابع و چاه هاي نفت وگاز در خشكي و دور از دريا قرار دارند مسئله آب مورد نياز به عنوان يكي از عوامل مؤثر ديده مي شود. معمولا تكنولوژي و پروسس مورد نياز براي اين پروژه ها بايستي طوري انتخاب گردد كه كمترين ميزان آب را نياز داشته باشد. در حال حاضر تحقيقات بسيار زيادي در حال انجام است كه بتوان به تكنولوژي تصفيه و پالايش با حداقل ميزان آب مورد نياز دست يابد. اين معضل در بعضي از پروژه هاي بزرگ در ايران وجود دارد مثلا ساخت پالايشگاه اراك باعث تحت تاثير قرار گرفتن كشاورزي اطراف آن پالايشگاه با توجه به محدوديت هاي دسترسي به آب شده است. متاسفانه در كشور ما پروژه هاي بزرگ گاهي به عنوان يك ابزار براي امتياز دادن و امتياز گرفتن و بدون در نظر گرفتن مسائل زيست محيطي و مطالعات جانبي مورد نياز تعريف و اجرا مي شوند كه مسائل و مشكلات بعدي را بوجود مي آورند.
توجه به اثرات اجتماعی پروژه ها در كنار مسائل زيست محيطي
در كنار مسائل زيست محيطي و به موازات آن بايستي مسائل و اثرات اجتماعي پروژه ها نيز در نظر گرفته شود. معمولا اجراي پروژه هاي بزرگ اثرات مثبت و منفي اجتماعي بر روي جوامع اطراف پروژه دارند. بايستي سعي شود كه اثرات مثبت با مطالعه و برنامه ريزي بيشتر و اثرات منفي كاهش يابد. ايجاد رونق اقتصادي اشتغال و سرمايه گذاري به عنوان اثرات مثبت اجراي يك طرح يا پروژه وجود دارد. طبيعتا جوامع اطراف پروژه توقع و انتظار دارند كه بيشترين سهم را از وضعيت بوجود آمده داشته باشند. شركت ها و پروژه ها اين توقع و انتظار را بايستي مديريت كرده و در جهت اجرايي كردن آنها برنامه ريزي كنند. معمولا لحاظ كردن سهميه بومي در استفاده از نيروي انساني مورد نياز در پروژه ها، آموزش نيروهاي بومي براي افزايش امكان جذب آنها در پروژه، تهيه مواد اوليه و مصرفي مورد نيازاز طريق نيروها و شركت هاي بومي و سرمايه گذاري در بخش هاي خدماتي مثل آموزش، بهداشت و كارآفريني از جمله تعهداتي است كه شركت ها در گزارش ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي يك پروژه براي كاهش ريسك و اثرات فعاليت هاي خود متعهد مي شوند. در ادامه بحث به موارد و مثال هايي در كشورهاي مختلف اشاره مي كنم.
شركت هاي مختلف به عنوان مسئوليت اجتماعي خود كه طبق قراردادهاي بين المللي تعريف شده است موظف به رعايت حقوق ذينفعان پروژه مي باشد. به عنوان مثال نحوه خريد زميني مورد نياز براي اجراي پروژه نحوه برخورد با مردم و كساني كه به هر طريق در ارتباط با پروژه ها هستند رعايت حقوق كارگران و فراهم آوردن شرايطكار بر طبق قوانين كارگري و داشتن شفافيت در هنگام انجام كارها جزو مسئوليت هاي اجتماعي شركت ها و پروژه ها ميباشد. به عنوان مثال بحث استفاده از كارگران كشورهايي مثل فيليپين، سريلانكا و هند در پروژه هاي ساخت ورزشگاه ها براي جام جهاني فوتبال در قطر به بحث بسيار مهمي تبديل شده است كه باعث فشاربسيار زيادي روي كشور قطر شده است، چرا كه اين كارگران شرايط كاري و رفاهي و ايمني خيلي بدي داشته اند و حوادث متفاوتي براي آنها اتفاق افتاده است. يا اينكه در پروژه هاي عسلويه يا جاهاي ديگر گاهي مشاهده ميكنيم كه قوانين كارگري رعايت نميشود و كارگران از امكانات رفاهي و بهداشتي خيلي پايين برخوردار هستند.
پارامتر بعدي كه جزو مسئوليتهاي اجتماعي شركت ها و پروژه ها مي باشد اينست كه آنها ملزوم هستند كه با ذينفعان پروژه و نيز جامع دانشگاهي به صورت شفاف برخورد گردد و نه تنها گزارشات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي فعليت خود را در دسترس همگان قرار دهند.بلكه به صورت مستمر آنها را از وضعيت اجراي تعهداتشان مطلع ساخته و گزارش ساليانه توسعه پايدار خود را منتشر و در اختيار همگان قرار دهند چيزي كه با يك نگاه ساده به وبسايت اين شركت ها دردسترس همگان قرار دارد.بايد اين مطالبه در جامعه ما نيز ايجاد شود كه تمام شركت ها و پروژه ها ( حداقل شركت ها پروژه ها و نهاد هاي بزرگ ) گزارش ساليانه توسعه پايدار خود را منتشر ساخته ودربرابر آن پاسخگو باشند.جالب است كه مثلا شما مي توانيد با مراجعه به وب سايت شركت هاي بزرگ مثل بي پي مثل واتسات اويل به تمام گزارشات زيست محيطي و اجتماعي آنها در تمام دنيا دسترسي داشته باشيد ولي تقريبا هيچ شركتي در ايران اين گزارشات را در اختيار عموم قرار نميدهد. سئوال من اين است كه چرا مثلا دانشگاه بوشهر و جامعه دانشگاهي نبايد به گزارشات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي پروژه هاي متفاوت نفت و گاز و پتروشيمي در استان بوشهر دسترسي داشته باشد تا بتواند نقش مطالبه گري خود را در مورد بررسي ميزان تحقق تعهدات متقبل شده شركت ها و پروژه ها ايفا نمايد بنابراين شايد اگر خروجي جلسه امروز تنها همين مسئله و پيگيري آن باشد به نظر من قدم بسيار خوبي برداشته ايم.
مسائلي مثل رعايت سهم داخلي ايجاد و امكان دسترسي نيرو هاي بومي به اشتغال در پروژه ها برنامه هاي فرهنگي و اجتماعي براي تعديل اثرات مخرب توسعه بر روي جوامع اطراف پروژه حداقل فعاليتهاي زيست محيطي و جلوگيري از آلودگي هاي مختلف زيست محيطي ناشي از پروژه ها و فعاليتها به صورت دقيق و همراه با تعهد شركت ها و سازمان ها در جهت اجرايي كردن اين تعهدات بخشي از اين گزارشات زيست محيطي مي باشد.
مسئله مهم كيفيت گزارش هاي زيست محيطي و اجتماعي در ايران مي باشد كه اذعان ريئس سازمان محيط زيست و تمام كارشناسان نه كيفيت لازم را دارد ونه پروسه انجام اين گزارشات رعايت مي شود.
در همه جاي دنيا خروجي اين گزارشات مي تواند تغيير در طراحي پروژه مكان پروژه محصولات خروجي پروژه و تكنولوژي مورد استفاده در پروژه باشد به عبارت ديگر پروژه مي تواند تحت تاثير ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي پروژه حتي منجر به تغیيرات كلي و يا در بعضي موارد توقف كامل پروژه گردد.
مسئله ديگر اين است كه شركت ها حساسيت خيلي زيادي به روي نگاه مردم و جامعه نسبت به آنها دارند، به عبارت ديگر براي آنها خيلي مهم است كه سابقه و اعتبار و نام خوبي داشته باشند چون اين مسئله در آينده كاري آنها نقش مستقيمي دارد. ذكر چند مثال عيني مي تواند به شفاف شدن اين مسئله كمك كند. يكي از مثال هاي كه تقريبا همه ما ايرانيان با آن آشنا هستيم نوع برخورد و ارتباط شركت نفت ايران و انگليس (شركت فعلي بي پي ) در قضاياي ملي شدن صنعت نفت ايران و نوع برخورد اين شركت پيش از اين قضايا بود. اين قضيه هنوز در اذهان ايرانيان ادامه دارد و حتي در فاصله سالهاي 1385-1375 كه بسياري از شركت هاي بزرگ نفتي دنيا در ايران پروژه هاي بزرگي داشتند شركت بي پي انگليس علي رغم تلاش فراوان هيچ گونه موفقيتي نداشت و در ديد ايرانيان اين شركت يك همكار و شريك منصف و قابل اعتماد نمي باشد در حالي كه از نظر فني جز شركت هاي درجه يك مي باشد پس شركت ها براي حضور بلند مدت خود نياز به حفظ اعتبار و رابطه دو جانبه با جامعه و محيط و مردم آن منطقه دارند.
مثال ديگر يكي از پروژه هاي شركت نفتي در كشور ايرلند به دليل مخالفت مردم و عدم همكاري براي فروش زمين هاي مورد نياز براي اجراي خط لوله انتقال پروژه با يك وقفه و تاخير ده ساله مواجه شده است اين يعني كه براي توسعه پايدار نياز هست كه ريسك ها و خطرات پروژه نه تنها از نظر فني بلكه از نظر اجتماعي در مراحل پروژه ديده شود و مكانسيم مناسبي براي مديريت اين خطرات طراحي گردد.
نمونه های موفق در رعايت و مديريت اثرات زيست محيطي و اجتماعي
حال چند مورد موفق در رعايت و مديريت اثرات زيست محيطي و مهمتر از آن اجتماعي مي تواند به تكميل بحث كمك نمايد. با توجه به تجربه من در پروژه هاي نفت و گاز كشور آذربايجان به عنوان نمونه به برنامه هاي توسعه پايدار توسط شركت هاي بي پي و استات اويل در اين پروژه ها اشاره مي كند.
براي شروع اجازه بدهيد وضعيت پروژه هاي نفت و گاز در كشور آذربايجان را كمي براي شما تشريح نمايم. كشور آذربايجان داراي دو ميدان بزگ نفت و گاز در درياي خزر مي باشد كه يكي از آنها به نام (ACG ) توليد روزانه حدود 650 هزار بشكه نفت را توسط شش سكوي موجود در دريا انجام مي دهد نفت توليدي پس از انتقال به ترمينال نفتي در خشكي توسط خط لوله باكو – تفليس- جيحان و از طريق عبور از كشورهاي آذربايجان و گرجستان وارد تركيه و بندر جيحان شده واز آنها بوسيله تانكرهاي نفت كش به نقاط مختلف دنيا صادر مي شود.
پروژه ديگر پروژه گازي به نام شاه دنيز مي باشد كه در درياي خزر و 80 كيلومتري باكو قرار دارد و فاز اول آن از سال 2006 وارد توليد شده و فاز دوم آن در حال ساخت است كه از طريق خط لوله آن گاز را از طريق كشورهاي آذربايجان گرجستان تركيه قبرس يونان به ايتاليا مي رساند. در اين پروژه كه مثل پروژه (ACG) شركت بي پي انگليس بهره بردار آن است و شركت هايي مثل استات اويل و توتال و شركت نفت آذربايجان سهامدار آن هستند شركت نيكو وابسته به شركت نفت ايران نيز ده درصد سهام اين پروژه رادارا مي باشد.
جهت اطلاع شما حجم توليدي ازفاز يك و دو ميدان شاه دنيز به اندازه 12پارس جنوبي مي باشد. يعني حدود سه هزار ميليون فوت مكعب گاز و يكصدوپنجاه هزار بشكه ميعانات گازي در روز.
همچنين جهت اطلاع شما در سال 1905 ميلادي چيزي حدود پنجاه درصد نفت توليدي دنيا از كشوركنوني آذربايجان توليد مي شده و در جنگ جهاني دوم هيتلر براي دسترسي به اين منابع به شوروي حمله كرد. ميدان نفتي ديگري به نام البرز هم وجود دارد كه عمليات استخراج آن توسط ايران به دليل قرار گرفتن آن در محدوده اختلافي بين ايران و آذربايجان متوقف شده است.حال با اين مقدمه برنامه مسئوليت اجتماعي كه شركت بي پي و همكاران در اين پروژه ها در كشور آذربايجان و گرجستان و تركيه اجرا كرده اند را مرور مي كنيم.
ابتدا ارزيابي هاي دقيق زيست محيطي و اجتماعي پروژه ها هم در بخش دريا و هم در خشكي ودر طول خط لوله براي هر دو پروژه به طور دقيق انجام شود.گزارش ايرنا در شهرهاي مختلف ارائه شده و در معرض قضاوت و ارزيابي كارشناسان و سازمان محيط زيست كشور ها قرار گرفت. اين گزارشات به صورت كامل و از طريق وب سايت شركت بي پي قابل دسترس مي باشد.
ساخت مدرسه حمايت از دانشگاه ها مراكز آموزشي فني و حرفه اي پروژه هاي كوچك و اشتغال زائي كمك به انجمن هاي علمي و تخصصي امكان اشتغال بيشتر براي افراد اطراف و نزديك پروژه ها پروژه هاي فرهنگ سازي و آموزش ايمني جزو برنامه هاي مسئوليت اجتماعي شركت بي پي در اين پروژه ها بوده است به طوري كه بين سالهاي 2011-2009بيش از 21ميليون دلار به طور مسقيم در اين پروژه هاي مسئوليت اجتماعي هزينه كرده است. شركت بي پي و همكاران شركت هاي محلي كوچك را آموزش داده و از طريق اين آموزش امكان اجراي بيش از 335 ميليون دلار پروژه توسط اين شركت ها سال هاي گذشته فراهم آمده است.
نمونه ديگر از مسئوليت هاي اجتماعي توسط شركت استات اويل در كشور تانزانيا مي باشد. تانزانيا كشور بسيار فقيري است كه تقريبا 80 درصد جعميت آن كشور به برق دسترسي ندارند.
پروژه هاي گازي بزرگي در سال هاي اخير توسط شركت هاي بزرگ بين المللي دنيا كشف شده و در حال اجرا مي باشند. يكي از اين پروژه ها كه يك ميدان گازي است و در بستر دريا به عمق 1800متر قرار دارد توسط شركت استات اويل در حال اجرا مي باشد. در طي ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي پروژه ريسك هاي پروژه مشخص و پروژه هايي براي كنترل اين ريسك ها طراحي شده است.
به عنوان مثال دسترسي به نيروي متخصص به اندازه كافي وجود ندارد بنابراين شركت استات اويل مراكز آموزش فني و حرفه اي براي تربيت نيروي متخصص در تانزانيا تاسيس كرده است و دوره هاي مشترك كارشناسي ارشد با همكاري دانشگاه هاي نروژ طراحي و اجرا كرده است.
مراكزي براي جمع آوري و جدا سازي و بازيافت زباله براي مديريت زباله هاي توليدي پروژه تاسيس كرده است.
پروژه هاي تصفيه آب آشاميدني احداث مدرسه و درمانگاه آموزش زبان انگليسي توزيع كتاب و وسايل كمك آموزشي همكاري با وزارت آموزش و پرورش و آموزش عالي از جمله پروژه هايي است كه شركت استات اويل در كشور تانزانيا اجرايي كرده است. با توجه به اينكه خط لوله در طراحي اوليه از پارك ملي و منطقه حفاظت شده عبور مي كرده جهت كنترل خطرات مسير خط لوله عوض شده است.
در ایران، ما چگونه عمل کرده ایم؟
حال سئوال اينجاست كه ما در ايران و خصوصا در استان بوشهر در طي سال هاي گذشته كه پروژه هاي بزرگي در سطح استان و به خصوص منطقه پارس جنوبي و عسلويه اجرا شده و در حال اجراست، توانسته ايم از طريق مسئوليت هاي اجتماعي شركت ها و پروژه ها منتفع شويم؟
حساسيت و آگاهي جامعه و مسئولين و دانشگاهيان و رسانه هاي استان نسبت به مسئوليت اجتماعي شركت ها چگونه بوده است؟
آيا توانسته ايم سطح مطالبات خود را در اين زمينه به گوش مسئولين مربوطه برسانيم؟
در صورت محقق شدن و اجراي مسئوليت اجتماعي در اين پروژه هاي عظيم، چه تفاتي نسبت به الان مي داشتيم؟
چيزي كه كاملا مشخص است اينست كه ما شاهد فعاليت هاي بسيار كمي در جهت تحقق و اجرايي شدن مسوليت اجنماعي شركت ها و پروژهاي بزرگ در استان بوده ايم؟ اين روزها بحث هاي زيادي در جامعه گاه در رسانه هاي استان در مورد ميزان اشتغال بومي در اين پروژه ها و شركت ها و نيز بحث هايي در مورد آلودگي ناشي از اين فعاليت ها شاهد هستيم.
چه باید کرد؟
مسئله اول اين است كه بايستي تلاش شود تا آگاهي افراد و جامعه نسبت به حق و حقوق خود و وظايف شركت ها و پروژه ها در قبال اثرات زيست محيطي و اجتماعي ناشي از فعاليت هاي آنها افزايش يابد. بنابراين شاهد قدم اول تلاش و پي گيري جهت دسترسي كارشناسان و دانشگاهيان به گزارشات ارزيابي زيست محيطي و اجتماعي پروژه هاي موجود باشد، چيزي كه قاعدتا بايد در دسترس همگان قرار داشته باشد. بر اساس اين گزارشات مي توان ميزان محقق شدن تعهدات پيمانكاران، بهره برداران و سازمان هاي وابسته را تعيين و در جهت تحقق تعهدات معوق حركت كرد.
قدم دوم استفاده از رسانه ها، فضاي مجازي و جامعه دانشگاهي در جهت سنگين تر كردن هزينه براي شركت ها و سازمان هايي كه به تعهدات زيست محيطي و اجتماعي خود عمل نمي كنند، مي باشد.
براي پروژه هاي جديد نيز بايستي اين مطالبه ايجاد شود كه جامعه در جريان مطالعات زيست محيطي و اجتماعي پروژه ها قرار گيرد و جامعه دانشگاهي و تخصصي و سازمان محيط زيست امكان بررسي و تاثيرگذاري در اين گزارشات و مطالعات را داشته باشند و با پيگيري گزارشات و تعهدات به اجراي اين تعهدات پا فشاري كنند.
خلاصه بحث اينكه با پتانسيل موجود در استان و حجم پروژه هاي در دست اجرا و در حال مطالعه مسئله مسئوليت اجتماعي شركت ها و سازمان ها در صورت محقق شدن مي تواند حداقل در بهبود امكان اشتغال نيروهاي بومي در استان از طريق آموزش هاي لازم و نيز كمك به دانشگاه هاي استان براي دسترسي بهتر به امكانات آزمايشگاهي تحقيقاتي و ارتباط بهتر و راحت تر با دانشگاه هاي داخل و خارج كشور موثر باشند.
