پایگاه خبری تحلیلی بوشهر ما

نمازواعتدال فکری ورفتاری جریان های فرهنگی

بسم الله الرحمن الرحیم

عنوان مقاله:               نماز و اعتدال فکری و رفتاری جریانهای فرهنگی               

نویسنده : مسعود داستار [1]

واژگان کلیدی :  نماز اعتدال و میانه روی جریان های فرهنگی

چکیده :

       با مفهموم شناسی نماز اعتدال و فرهنگ و جریان شناسی فرهنگی ضرورت اعتدال و میانه روی دراندیشه اسلام در دو حیطه افکاری و کرداری تحصیل گردیده و در اندیشه شیعی می توان اعتدال را به عنوان یک شاخص ارئه نمود و از اقامه نماز به عنوان یک وظیفه خطیر و مهم جریانهای فرهنگی در راستای اعتلاء حکومت اسلامی می توان یاد نمود که در قرآن به عنوان راهبرد استراتژیک صاحبان اندیشه مطرح شده است تا با مشورت و خرد جمعی نقطه اشتراک و حلقه تعدیل تفکرات صورت پذیرد اعتدال رفتاری جریانهای فرهنگی در راستای خود سازی جنبه دیگری است که نقش نماز در استقرار ملکه تقوی و خودسازی را نمایان می کند و باعث پیوند خلق با خالق به عنوان حسنه ای جاریه می شود صبر و پشتکار عامل اعتلاء و اعتدال جریان های فرهنگی است که به تصریح قرآن این لباس زیبا جز بر تن نماز گزاران جلوه نخواهد کرد و نهایتا جامعه پویا همان جامعه فرهنگیی است که در پرتو نماز و یاد خدا شکل می گیرد

مقدمه ؛

  واژه و مفهوم شناسی نماز

      در حقیقت نماز یک کلمه فارسی است که برای به جای لفظ عربی صلاة مورد استفاده قرار گرفته است ومعانی متعددی از جمله : خم شدن، سرفرودآوری برای ستایش پروردگار،احترام و اظهاربندگیو اطاعت  [2]برای آن ذکر شده است واژه نماز نام‌واژه‌ای از فعل نمیدن فارسی به معنی تعظیم‌کردن است.برخی حدس زده‌اند که این واژه از واژه«ناماسته» در زبان سانسکریتگرفته شده‌باشد که محتمل نیست[3]

     . نـماز "صلاة" در لغت به معنای دعا، تبریک و تمجید است . برخی دیگر گفته‌اند: به معنای آتش برافروخته است و از ایـن جـهـت بـه این عبادت خاص (صلاة) گفته شد، زیرا کسی که نماز بـخـواند، خود را به وسیله این عبادت و بندگی از آتش برافروخته الهی دور می‌سازد.[4]

درپرتو قرآن کریم آيات متعددى درباره نماز وجود دارد كه نمايانگر اهميت و ارزش خاص و جايگاه ارزشمند و عالى اين عبادت مهم در پيشگاه خداوند متعال است وهر كدام پيام خاصى داشته و جلوه های نماز درابعاد متعدد و متفاوت را بیان می کند. بعضى از آنها به اهميت بعد معنوى وعرفانی ملكوتى نماز پرداخته، و گروهی دیگر آن را مايه آرامش دلها قرار داده و تعدادى نماز را عامل بازدارنده از زشتى و پليدى معرفى نموده و بخشى ديگر نيز به بررسى نماز در اديان گذشته و همراهى نماز با عبادات ديگر از قبيل حج ، جهاد، زكات و عدالت اجتماعى پرداخته است .
       نكته مهم در آيات قرآن ، درباره نماز، سير تاريخى اين عبادت است كه از زمان انبياء گذشته تا به حال ادامه داشته است . و انسان هر وقت با دقت و تفكر به آن پرداخته ، بيشتر به ارزش و اهميت آن پى برده است . از دوران حضرت ابراهيم (ع ) كه از خدا مى خواهد دودمانش را از نمازگزاران قرار دهد؛ همچنين حضرت لقمان (ع ) كه فرزندش را به اقامه نماز توصيه مى كند؛ و يا آنچه را كه در دوران جنگ تحميلى مشاهده كرديم كه نماز اساس، پايدارى، استقامت، اطمينان خاطر و آرامش دلهاى رزمندگان در كوران مبارزه نا برابر بين اسلام و كفر واقع شده بود.[5]

  واژه و مفهوم شناسی اعتدال و میانه روی

     اعتدال از ریشة عدل، به معنی میانه­گیری مابین دو حالت یک چیز از نظر کمی و کیفی و تناسب برقرار کردن میان آن دو است. چنانکه به روزها و شب‌های بهاری و پاییزی که اندازة یکدیگرند، «اعتدال بهاری و پاییزی» گفته می‌شود[6] البته به معنای راست، متوسط[7] هم آمده است.

برگردان فارسی اعتدال «میانه روی» است که بر پرهیز از افراط و تفریط در هر کاری اطلاق می‌شود و واژة معادل عربی آن «اقتصاد» است که در فرهنگ اسلامی کاربرد بیشتری دارد.

 ضرورت اعتدال:

      نظام عالم بر اساس هندسه‌ای دقیق پی ریزی شده است. همة پدیده های عالم از بزرگترین کهکشان گرفته تا کوچکترین ذرات اتم، از قانون عادلانة خلقت که «حقیقت» نامیده می‌شود، پیروی می‌کنند، به تعبیر امام علی(ع) آسمانها و زمین در میان بندگان، به حق برپا شده است.[8]

      آفرینش انسان نیز از چنین قانونی پیروی می‌کند و هرگز نارسایی و نوسان در اصل خلقت او وجود ندارد و از او نیز خواسته شده که هماهنگ با عالم آفرینش در صراط مستقیم گام نهد و هیچگاه به افراط و تفریط نگراید

       اصل اعتدال، باید به شکلی کلی و فراگیر بر سراسر زندگی فردی و اجتماعی انسان حاکم باشد و همیشه و همه جا افکار و کردار و گفتار او را در برگیرد. در اینجا دو محور کلی را توضیح مي‌دهیم.

الف- اعتدال در افکار

       منشأ تمام تصمیمات آدمی، فکر و اندیشه اوست؛ اگر فکر معتدل و مستقیم باشد، رفتار فرد در راه اعتدال می‌پوید و اگر اندیشه به بیماری عدم اعتدال گرفتار شود، اعمال انسان نیز به آفت افراط و تفریط دچار می‌شود. امیرالمؤمنان(ع) می‌فرماید: هر کس پیش از اقدام، اندیشه کند، درستی عملش افزون می‌گردد.[15]

      راه میانه، همان تفکر ناب توحیدی است که در میان اندیشه‌های خرافی کفر، شرک، دوگانه پرستی تثلیث رهبانیت، جبر و تفویض، تناسخ، مادیگری و...با عنوان «صراط مستقیم» خودنمایی می‌کند و همه موحدان حق جو را در خویش جای مي‌دهد و به سر منزل مقصود – یعنی قرب الهی- می‌رساند.

      جملة نغز و گرانمایة «لاجبر ولا تفویض بل أمر بین أمرین»[9]نیز نشان دهندة تفکر اصولی و مستقیم اعتدال در فرهنگ اسلام اصیل و ناب است.

ب- اعتدال در کردار:

  رفتار عادلانه، نتیجة اندیشه معتدل است و مؤمنان با تصحیح افکار و عقاید خویش، به تعدیل کردار خود می‌پردازند و در هیچ کاری به افراط و تفریط می‌گرایند. آیات و روایات و احکام و مقررات اسلامی نیز به طور گسترده و پیگیر در صدد تنظیم همه امور فردی و اجتماعی مسلمانان بر محور حق و اعتدال و پیشگیری از نامیزانی و افراط و تفریط‌اند.[10]

        شاید نتوان کسی را یافت که به زیبایی «میانه روی» و «اعتدال» اعتقادی نداشته باشد. دلفریبی این معنا تا آنجاست که حتی اگر فردی در موردی به افراط یا تفریط تن داده باشد، با توجیه رفتارش، خود را فردی میانهرو و معتدل معرفی میکند. این امر، در تمامی شئون زندگی ما جاری است. ممکن است فردی در موردی خاص، به تندروی و یا کندروی روی آورد اما در سایر امور، فردی معتدل و میانهرو باشد. بسیاری از افراد و گروهها در جامعه حق را امری نسبی و به تبع اعتدال را نسبی میپندارند، لذا نظر خود را ملاک تعیین میانهروی و تندروی میدانند.[11]

      در مقابل اعتدال و میانه روی گاه شاهد کسانی هستیم که این مهم را مد نظر نداشته و با رفتاری جاهلانه امورات خود را از اندازه حقیقی فراتر برده  و گاه اهمیت کار را تنزل داده و در سطح پایین تر از اعتدال و میانه با آن برخورد می کنند  حضرت امیر المومنین علیه السلام در این باره چه زیبا فرموده اند که " قَالَ علی (ع‏) لَا [یُرَى الْجَاهِلُ‏] تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا " [12]  نادان را نبینى جز آنکه کارى را از اندازه فراتر کشاند، و یا بدانجا که باید نرساند.به خلاف مومن که مشی اقتصاد و اعتدال و میانه روی را سیره جاریه در زندگی خود قرار داده است همان گونه که امام على عليه السلام می فرمایند: «المومن سيرته القصد، و سنته الرشد» [13]. مؤمن، شيوه اش ميانه روى است و روشش پيمودن راه راست.

اعتدال فرهنگی درنگاه رهبرمعظم انقلاب .

     وقتی صحبت از اعتدال فرهنگی می شود صرفا نگاهی جزئی به یک حوزه یا چند حوزه فرهنگی نیست بلکه نگاهی کلان به تمام حوزه های مختلف است. از این زاویه توسعه فرهنگی صرفا از یک نگاه سیستمی قابل مشاهده است. یعنی تمام اجزاء فرهنگ اعم از هنر، سینما، کتاب، رسانه های نوشتاری و گفتاری، دانشگاهها و حوزه‌ها، مدارس و تمام مراکز تعلیم و تربیت می بایست به گونه ای حرکت کنند که جهت گیری آن انسان سازی براساس مکارم اخلاق و رسیدن به انسانیت باشد. در حقیقت تمام منفذ ها و یا راههای فرهنگی با یک هم پوشانی کامل می توانند مسیری را طی نمایند که کسب کمال اوج هدفگذاری آن باشد. بنابراین در این نوشتار تلاش می شود با ذکر اختصار برخی از بخش‌ها و تعمیم آن به سایربخش‌ها، اعتدال فرهنگی را بسط و گسترش داد.

اعتدال و حکمت متعالیه

      ملاصدرا حکمت متعالیه انسان را به عالمی شبیه جهان عینی خارجی که بر اساس عدل است، مبدل می سازد و او را مظهر عدل می گرداند. اعتدال روحی موجب ریزش دانش بر روح انسان و حرکت او به سوی جایگاهی برتر است. اعتدال روحی، فرد را از جزئی نگری و منفعت طلبی فردی به کلی نگری و مصلحت طلبی جمعی تعالی می دهد. نفسِ اعتدال یافته ترازوی عدل می شود و می تواند ارزش و قیمت واقعی هرچیز را بسنجد وهر شی را در جایگاه واقعی خود قراردهد حیات مادی متوقف بر قوه علم برای تمیز صلاح از فساد و قوة غضبیه برای دفع مفسده و قوة شهویه برای جلب منفع  است. انسان برای کمال خود و شکوفایی استعدادهایش باید این سه قوه را به اعتدال بکشاند. اعتدال قوای علمی را حکمت، اعتدال در قوه غضبیه را شجاعت، و اعتدال قوای شهویه را عفت می نامند. از اعتدال و ترکیب این سه قوه عدالت حاصل می شود که صراط مستقیم است و به کمال و سعادت فرد و جامعه می انجامد.[14](عیوض لو،1379: ۴٢-43)

واژه و مفهوم شناسی فرهنگ

فرهنگ (Culture): از نظر لغوی به معنای علم، دانش، ادب، معرفت، تعلیم و تربیت آثارعلمی و ادبی یک قوم یا ملت می باشد.1

برخی فرهنگ را مجموعه ای پیچیده ازبینش ها، احساسات، ارزشها، اندیشه ها، عقاید و رفتارهای نسبتا پایدار و با دوام در یک جامعه می دانند که این مجموعه‌ی پیچیده معمولا درقالب آداب و رسوم، هنر، آموزش، زبان، میراث فرهنگی و دین متجلی می شود.

همچنین عده ای فرهنگ را مجموعه مرکبی از ارزش ها، عقاید، هنجارها و نهادها در نظر گرفته که در یک جامعه پذیرفته شده و پایداری آن به صورت غیررسمی و جمعی تخمین شده است. بنابراین فرهنگ چهار مولفه یا جزء اصلی دارد که این اجزا عبارتند از : 1- آگاهی وعقاید 2- ارزش‌ها 3- هنجارها 4- نهادها2

این نکته را نباید از نظر دور داشت که فرهنگ در هر نظام اجتماعی در ارتباط متقابل با سایر حوزه های نظام اجتماعی نظیر اقتصاد، اجتماع، سیاست و نظایر آن و همچنین فرهنگ سایر جوامع بوده و بر آنها تاثیر گذاشته و تاثیر می پذیرد. فرهنگ اصولا با واژه های زیر همراه می شود: فرهنگی ملی، فرهنگ جهانی، فرهنگ دینی، فرهنگ اقتصادی، فرهنگ سیاسی، فرهنگ اجتماعی، فرهنگ عمومی و ... .[15]

نگاه معقول اسلامی به فرهنگ

     رهبر معظم انقلاب ضمن ضرورت وجود دست محافظ برای حریم فرهنگ می فرماید: «ما نمی خواهیم با نگاه افراطی به مقوله ی فرهنگ نگاه کنیم ، بایستی نگاه معقول اسلامی را ملاک قرارداد و نوع برخورد با آن را برطبق ضوابطی که معارف و الگوهای اسلامی به ما نشان می دهد، تنظیم کرد. برخورد افراطی از دو سو امکان پذیراست و تصور می شود: یکی از این طرف که ما مقوله ی فرهنگ را مقوله یی غیرقابل اداره و غیرقابل مدیریت بدانیم، مقوله یی رها و خودرو که نباید سربه سرش گذاشت و وارد آن شد و با این منطق که با فرهنگ نمی شود کاری کرد ، نمی شود الگوهای فرهنگی را به مردم داد، نمی‌شود مردم را در زمینه ی مسایل فرهنگی پیش برد، مقوله ی فرهنگ عمومی مردم و رشد فرهنگی آنها را رها کرد، که متاسفانه این تفکر در جاهایی هست وعده ای طرفدار رها کردن و بی اعتنایی و بی نظارتی در امر فرهنگ هستند. این تفکر، تفکر درستی نیست و افراطی است. درمقابل آن تفکر افراطی دیگری وجود دارد که آن سختگیری خشن و نظارت کنترل آمیز بسیار دقیق، چه در زمینه فرهنگ عمومی – چه حتی در زمینه ی مسایل و اخلاق شخصی، قالب گیری کردن و قالب‌ها را تحمیل کردن است. این تفکر هم به همان اندازه غلط است. نه می شود فرهنگ را درجامعه رها کرد که هرچه پیش آمد، پیش بیاید، نه می شود آن طور سختگیریهای غلطی را که نه ممکن است و نه مفید ، الگو قرارداد[16]

     جریان‌شناسی فکری و فرهنگی معاصر.

     در این زمینه باید به چند موضوع توجه کرد: اول‌اینکه منظور از جریان، گرایش یا گرایشهای خاص اجتماعی است که منشا تحولات جامعه‌شناختی می‌شوند؛ اعم‌ازاینکه مبنای فکری و اندیشه‌ای داشته باشند یا فاقد مبانی ایدئولوژیکی محسوب شوند. و مقصود از جریانهای فکری ــ فرهنگی، گرایشهای اجتماعی‌اند که نه‌تنها از مبنای ایدئولوژیکی و فکری برخوردارند، بلکه کارکردهای فرهنگی نیز دارند. دوم‌اینکه بحث ما راجع به جریانها و جناحهای سیاسی نیست. بحث جریانها و جناحهای سیاسی کشور، قطعا یک بحث ضروری است اما در جای خود باید به آن پرداخته شود. موضوع بحث ما جریانهای فکری و فرهنگی است.

      سوم‌اینکه مراد از جریان، اعم از جریانهایی است که بالفعل گستره وسیعی دارند و یا گرایشهایی که اگر به آنها توجه نکنیم، ممکن است در آینده تبدیل به جریان شوند.

     چهارم‌اینکه، عمدتاً می‌خواهیم نگاه تاریخ‌گونه و تحلیلی به جریانهای فکری و فرهنگی دو دهه اخیر داشته باشیم. البته پیش از انقلاب، با جریانها و گرایشهای مختلف فکری و فرهنگی روبرو بودیم که اکنون چندان نامی از آنها برده نمی‌شود؛ مثلا امروز جریان مارکسیستی در کشور ما مطرح نیست. البته گرایش نئومارکسیستی مطرح است، ولی هنوز به یک جریان تبدیل نشده است.[17]

اعتدال شاخص برجسته فرهنگ شیعه

     فرهنگ شیعه دارای شاخصه های منحصر بفردی است. مانند:«عقلانیت» در اندیشه و «عبودیت» در رابطه انسان با خداوند و «اعتدال» در رابطه فرد و جامعه و «اجتهاد» در فهم عمیق دین و هماهنگی آن با نیازهای زمان و «امامت» و «ولایت فقیه» در رابطه با حکومت و حاکمیت است.

     گرچه توجه به امور اعتقادی و احکام در تقید یک شیعی به مذهبش بسیار مهم است اما «اعتدال» تنها ملاک ومعیاری است که میزان پایبندی فرد وجامعه را به این مذهب مشخص می نماید. چرا که یکی از صفات والای ائمه طاهرین (ع) در قرآن «البقره ۱۴۳«امة وسطا» می باشد و معیاری که تمام رفتار افراد جامعه را می توان با آن سنجید و با رعایت آن یک فرد می تواند ادعای شیعه گری نماید که بدون آن هیچ فردی هر چند دارای منصب های دینی باشد نمی تواند ادعا کند که رفتاری شیعه داشته و پیرواهل البیت (علیهم السلام) بوده است.

       بنابر این شاخص «اعتدال» (رشد همگون استعدادهای فردی واجتماعی) از محوری ترین اندیشه تشیع (فرهنگ اکثر ایرانیان) حول محور فرد و جامعه است. و پرواضح است که اگر مردم و جوانان ما با آن آشنا گردند با سروجان خواهان آن می شوند. زیرا همواره مردم ایران اسلامی انسانهای حق طلب بوده و هستند.[18]

اقامه نماز و نقش جریانهای فرهنگی در اعتلای حکومت اسلامی

      جریان سازی در هر جامعه ای زمانی تبلور می یابد که در نمود عملی آن جامعه و در میان تمام اقشار آن هویدا گردیده و نماد همدلی و هم خوانی و یک سویی آنها را در عرصه ای مشترک به نمایش در آورد در جامعه اسلامی با توجه به گزاره های معین دینی می توان بیان نمود که برپا داشتن نماز از اساسی ترین برنامه هاى حكومت اسلامى بشمار می اید ((الذين ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوة و اتوا الزكوة و امروا بالمعروف و نهو عن المنكر و لله عاقبة الامور))[19]. ياران خدا كسانى هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را بر پا مى دارند و زكات را ادا مىكنند و امر به معروف و نهى از منكر مىنمايند و پايان همه امور از آن خداست.

     لذا اقامه نماز در همه عرصه های جامعه اسلامی را میتوان از خطیر ترین وظایف و محوری ترین کارکرد لاینفک جریان های فرهنگی بشمار آورد و از آن به عنوان موهبتی الهی یاد نمود همانگونه که در سوره مبارکه انبیاء به زیبایی به آن پرداخته شده است
       ((و جعلنا هم ائمة يهدون بامرنا و اوحينا الهيم فعل الخيرات و اقام الصلوة و ايتاء الزكوة و كانوا لنا عابدين))[20]و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به دستور ما هدايت مى كنند و آنان وحى فرستاديم تا كارهاى نيك انجام دهند و نماز را برپا دارند و زكوة بدهند و آنان همگى عبادت كننده ما بودند.

 اقامه نماز راهبرد صاحبان اندیشه

     تمامی جریانهای فرهنگی که عمدتا از نخبگان و صاحبان اندیشه و خرد و دانایی هستند می بایست سرلوحه همه حرکتهای خور را رضای پروردگار هستی بخش قرار داده و شاکله آنها را در چاچوب خردورزی و دانایی با اندیشه ای ژرف و با مدیریت همه جانبه نگر در عین حال با آرامش و تمانینه و صبر جهت دهی کنند که این از شاخص ترین عوامل نیل به پیروزی و قوام در مسیر حرکت و نوید دهنده اقبال و اعتلاء میباشد لذا بر پا داشتن نماز يكى از برنامه هاى نخبگان فرهنگی و جریان سازان سیاسی اندیشه محور و ارزشی به حساب می آید"و الذين صبروا ابتغاء وجه ربهم و اقاموا الصلوة و انفقوا مما رزقنهم سرا و علانيه و يدرؤ ن بالحسنه السيئة اولئك لهم عقبى الدار"[21] و آنها به خاطر ذات (پاك) پروردگار شكيبائى مى كنند، و نماز را بر پا مى دارند، و از آنچه به آنها روزى داده ايم، در پنهان و آشكار انفاق مىكنند، و با حسنات ، سيئات را از ميان مى برند، پايان نيك سراى ديگر از آن آنهاست

      به درستی صاحبان اندیشه که داشته های خود را از سرچشمه ایمان و از آبشخور تقوا و توحید باوری نوشیده باشند که به تعبیر قرآن کریم راسخون در علم نام یافته اند می دانند که جریان سازی فرهنگی در جامعه و نیل آن بسوی سعادت و کمال بدون اقامه نماز به معنای نماد ظاهری و اعتقاد و باور و اندیشه عقلانی و درونی امکان پذیر نخواهد بود "لكن الرسخون فى العلم منهم و المؤ منون يؤ منون بما انزل اليك و ماانزل من قبلك و المقيمين الصلوة و المؤ تون الزكوة و المؤ منون بالله و اليوم الاخر اولئك سنوتيهم اجرا عظيما" [22]ولى آن دسته از آنها كه راسخ در علمند و آنها كه ايمان دارند به تمام آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو نازل گرديده ايمان مى آوردند و آنها كه نماز را بر پا مى دارند و آنان كه زكات مى دهند و آنها و روز قيامت ايمان آورده اند به زودى به همه آنان پاداشت عظيمى داد.

        پشتوانه اقتصادی ضامن اعتدال رویه جریانهای فرهنگی

     البته می بایست پشتوانه مالی و اقتصادی هر حرکت فرهنگی همواره مورد دقت و لحاظ قرار گیرد که بدون آن جریانهای فرهنگی از اعتدال و وحدت رویه خارج و عمدتا دچار ضعف و روند فرسایشی و گاها اضمحلال را در پیش روی خود خواهند دیداین مهم را می توان از قرار گرفتن نماز و زكات در بسیاری از آیات قرآن از جمله در سوره حج استفاده نمود(( فاقيموا الصلوة و اتوا الزكوة و اعتصموا بالله هو موليكم فنعم المولى و نعم النصير ))[23]نماز بگذاريد و زكات بدهيد و به خدا توسل جوييد اوست مولاى شما، چه مولاى خوب و چه يار و ياور شايسته اى .
    

     مشورت و خرد جمعی نقطه اشتراک و حلقه تعدیل تفکرات

     از کنار هم قرار گرفتن برخی از کلمات در آیات قرآن مجید می توان به گونه ای تاثیر و تاثر متقابل و گاه جنبه های تقریبی و تکمیلی را استفاده نمود از جمله آنها دو خصلت اقامه نماز و مشورت جویی در امور که برای اجابت کنندگان دعوت الهی بیان شده را می توان بیان کرد آنجا که در سوره شوری می فرماید :  "و الذين استجابوا لربهم و اقاموا الصلوة و امرهم شورى بينهم و مما رزقنا هم ينفقون"[24] و كسانى كه دعوت پروردگار خود را اجابت نموده و نماز بپا مى دارند و امورشان به مشورت نهاده مى شود، و از آنچه روزيشان كرده ايم انفاق مى كند.

      از این آبشخور می توان بهره برد که در مسیر اقامه نماز و  پایه ریزی مقوله نماز در سطح جامعه بسیاری از آسیبهای کنار هم بودن و از اندیشه و افکار دیگران بهره بردن از بین رفته و به جای آن دوستی ها رفاقتهایی با آرمانهای مشترک و مشخص ایجاد می گردد که با تمرین قدرت تحمل و بالا بردن سعه صدر در قوه شنیداری  در امور مختلف با چاشنی همدلی جلسات استشاره ترتیب داده و با پرورش نظریه ها در عقول دیگران شریک شده و از این مدخل تولید فکر و اندیشه ناب را شاهد بود .

     هرگاه نماز و سایر عبادات توانست جامعه را به سمت ژرف نگری و تامل و تفکر در چیستی و چرای امورات عالم که به تدبیر و اراده و حکمت خداوند متعال ایجاد شده برساند وآنها را در درک بهتر از فلسفه خلقت یاری نماید می توان گفت که این نماز کارکرد و قابلیت حقیقی خویش را نشان داده است واینجاست که امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید :"لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصیّامِ وَ الصَّلوةِ وَ انَّما العِبادَةُ کَثرَةُ التَّفَکُّر فی أمر اللهِ"[25]

عبادت کردن به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه (حقیقت) عبادت، زیاد در کار خدا اندیشیدن است.

اعتدال رفتاری جریانهای فرهنگی در راستای خود سازی

      عنصر انسانی از اصلی ترین ارکان  جریان های فرهنگی می باشد با خصلتهایی خاص بشری که گاه دچار آسیبهایی می گردد   از جمله آسیبهای پیش روی همه غفلت و خود شیفتگی و انحراف از مسیر حقانیت است در دیدار  فعالین تشکلهای فرهنگی با مقام معظم رهبری ایشان نکته ارزشمندی را متذکر شدند آنجا که فرمودند:

     (یک نکته دیگری هم که لازم است توجه کنید این است که شما گردانندگان این کار هستید در بخش های مختلف، هم خودتان و هم کسانی که به شما مربوط هستند را توجه بدهید به خودسازی. ببینید شما اشاره کردید به جهاد اکبر و جهاد اصغر، جهاد اکبر این است؛ یعنی ما اگر توانستیم، با بت درونی و شیطان درونی مبارزه کنیم، در همه این میدان ها پیروزیم. اگر انجا شکست خوردیم و مغلوب شدیم، در این میدان ها پیروزی پیدا نخواهیم کرد. حالا ممکن است در این میدان ها جوله ای یک وقت انسان پیدا کند اما دولت حق نخواهد داشت. آنجا را بایستی علاج کرد، درونمان را باید درست کنیم. مراقب باشند جوان هایی که متصدی بخش های مختلف هستند که تقوا را، پرهیزگاری را و پاکدامنی را در درون خودشان تقویت کنند، اینها چیزهای لازمی است.  اگر این را ما توجه نکردیم و  رعایت نکردیم در خیلی جاها کمیتمان لنگ خواهد بود در بسیاری جاهای گوناگون، به خصوص در کارهای اساسی و حساس).[26]

      صد البته در مسیر خود سازی جایگاه نماز بی بدیل و کلیدی می باشد همانگونه که امام رضا(علیه السلام) همواره می‏فرمودند:" الصّلاة قربان کل تقیٍّ؛" [27] نماز هر انسان پارسائی را به خداوند نزدیک می‏کند. لذا پیوسته در محضر نماز  بودن عبودیت را تقویت کرده تا انسان را به کمال آن یعنی مرحله یقین برساند و اصلا در این مسیر روح عبودیت و بندگی است که همواره آرامش بخش و کار گشا است همانگونه که در شرایط سخت و در هنگامه تکذیب حضرت ختمی مرتبت خداوند اسیشان را به این مسیر فرا میخواند آنجا که در سوره‌ی حجر، آن حضرت را در برابر مشکلات، این‌گونه بیمه می‌کند:

       «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ، فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّاجِدِینَ، وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» [28]؛ ما می‌دانیم سینه‌ات از آن‌چه آن‌ها می‌گویند تنگ می‌شود (و تو را سخت ناراحت می‌کنند)، پروردگارت را تسبیح و حمد گو و ازسجده‌کنندگان باش و پروردگارت را عبادت کن تا یقین  تو فرا رسد.

                 در کوی عشق، شوکت شاهی نمی‌خرند        اقرار بندگی کن و اظهار چاکری

پیوند خلق با خالق حسنه ای جاریه

     البته همواره اندیشه سود محوری و نتیجه داشتن کار ها و هدفمند بودن آن می بایست از پیش برای تمامی فعالین عرصه های فرهنگی ترسیم شده باشد با توجه به مطالب یاد شده اگر بستر سازی نماز به نحو شایسته صورت پذیرد این امر از جمله حسنات جاریه محسوب گردیده و از جمله آن دسته اعمالی ثبت می شود که از پیش فرستاده و نزد خداوند جل و علی محفوظ و در روز قیامت آن را به بهترین وجه خواهند یافت نماز پيوند چرا که زیبا ترین جوه پیوند خلق با خالق را باعث شده و اسباب رضایت پروردگار و خالق مهربان را فراهم آورده است "و اقيموا الصلوة و اتوا الزكوة و ما تقدموا لانفسكم من خير تجدوة عندالله ان الله بما تعملون بصير" [29] نماز را برپا داريد و زكات را ادا كنيد (با اين دو وسيله روح و جسم اجتماع خود را نيرومند سازيد، و بدانيد) هر كار خيرى براى خود (در سراى آخرت) از پيش مى فرستيد، آن را نزد خداوند خواهيد يافت، خداوند به اعمال شما آگاه است .

      حضرت ختمی مرتبت و پیامبر رحمت و مهربانی استدامه روند عاقبت بخیری و به سلامت بودن امت اسلام را مادامی میداند که مودت و مهربانی و مواسات واجتماع حول محور نماز صورت پذیرد و درکنار آن فریضه زکات و اخلاق حسنه همسایه داری شکل گیرد "لا تَزالُ اُمَّتى بِخَيرٍ ما تَحابّوا وَاَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَكاةَ وَقَروا الضَّيفَ... " [30] امّتم همواره در خير و خوبى اند تا وقتى كه يكديگر را دوست بدارند، نماز را برپا دارند، زكات بدهند و ميهمان را گرامى بدارند...

صبر و پشتکار عامل اعتلاء و اعتدال

      بسیاری از جریانهای فرهنگی با توجه به تاثیر گذاری عنصر انسانی در آنها دچار آسیبهای می گردد که در روح بشری نهفته شده و  در گذر روزگار به حالت روزمرگی برای او در آمده است و به زیبایی قرآن از آن پرده بر می دارد "ان الانسان خلق هلوعا، اذا مسه الشر جزوعا، و اذا مسه الخير منوعا، الا المصلين" [31]انسان حريص و كم طاقت آفريده شد هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى كند، و هنگامى كه خوبى به او برسد مانع ديگران مى شود، مگر نمازگزاران .
      آری کم طاقتی در مواجهه با امور ناخوش آیند همیشه گریبان گیر انسانها بوده بیشترین لطمات روحی و تاثرات را برایش فراهم آورده است و از دیگر سو هنگامه ای که خیر و برکت الهی در مقطعی او را فرا گیرد  بجای داشتن روح بلند و بخشنده و همه نگر دچار خساست و خود بینی گردیده و از برکت یافتن دیگران از آن ممانعت بعمل می آورد .

     در این آیه شریفه تنها یک گروه و جریان استثناء شده و آن هم نماز گزاران" الا المصلين"می باشد که بسبب استدامه امر نماز در تمام اوقات زندگی و در پهنه عمر  و از سویی دیگر مفاهیم گرانسنگ نهادینه شده در قرائت نماز از یک انسان ،عبد و بنده ای مطیع فرمان الهی ،پذیرنده حاکمیت و سیطره قدرت خداوندگار عالمیان و تضرع کننده ای عاجزانه و خاضعانه به درگاه او  میسازد که دیگر در او اثری ار تکبر و غرور و خود برتر بینی یافت نمی شود .

      به همین خاطر است که می توان بیان نمود که اگر جریانهای فرهنگی تلاش خود را برای تبیین هرچه بیشتر عرصه های نماز و تشریح دریافتهای زیبای بندگی و عبودیت از نماز بنمایند قطعا در مسیری سهل و صحیح قرار گرفته بالاترین میزان تاثیر گزاری و جذب حد اکثری را خواهند داشت و در یک دوره زمانی حد اکثر راندمان کیفیت و کمیت را حائز خواهند شد .

      در گردنه های بحرانی و جولانگاههای شکست و در بن بستهای نهفته در مسیر همه حرکتهای اصلاحی و جریان سازی علی الخصوص در فرا راه تحرکات فرهنگی، همراهی خداوند متعال به عنوان پشتوانه هر اندیشه پویا و هر حرکت سازنده و موثر ،لازم و بدون آن ابتر و غیر مثمر خواهد بود بدین سان می بایست همراهی خداوند را با پیوند قابی با عنصر صبر و امید و نماز و نیایش بدست آورد وبا تمرین و تکرار  نیل به قله ها را نشانه گرفت ومدام این آیه را در تمام پیشامد های غیر هم سو  زمزمه کرد که معیت با خداوند بهترین جایگزین تمام جدایی ها و تنها گذاشتن هاست .

"يا ايها الذين امنوا استعينوا بالصبر و الصلوة ان الله مع الصابرين " [32] از صبر و استقامت و از نماز (در برابر حوادث سخت زندگى ) كمك بگيرد. (همانا) خداوند با صابران است .

جامعه پویا جامعه فرهنگی در پرتو نماز و یاد خدا  

        تمامی تلاشهای بشری در راستای دست یابی به زندگی ایده آل ، مرفه بدور از تنش صورت می گیرد و در باور دینی تقدیرات الهی جهت دهی کننده امور دنیایی افراد جامعه می باشد و این مقدرات نیز اسباب و علل خاص خود را داشته و وعمدتا نشات گرفته از بازخورد سلوک زندگی افراد می باشد هر چه جامعه به سمت قله های اخلاق و ایمان بیشتر حرکت و جهش داشته باشد نزول رحمت الهی و وسعت رزق و آسایش کاملتری برایشان رقم خواهد خورد.

       جریان های فرهنگی می بایست با درک صحیح از این سنت لایتغیر الهی که از مفهوم مخالف آیه  124 سوره   مبارکه "طه"به روشنی قابل ادراک می باشد که می فرماید : "من اعرض عن ذكرى فان له معيشة ضنكا و نحشره يوم القيامة اعمى" [33]هر كس از ياد من روى گردان شود زندگى تنگ (و سختى) خواهد داشت، و روز قيامت او را نابينا محشور مى كنيم اعتدال رویه را سر لوحه ترسیم چشم انداز و افق بلند مدت خود برای جامعه اسلامی قرار دهد و در تمامی زوایای جامعه یاد خدا و معنویت را سرلوحه قرار داده و  انقلاب معنویت و اخلاق را که گمشده عصر حاضر است را پایه ریزی نماید .

نماز و اعتدال(اصلاح سنت های ناصحیح اجتماعی)

      مطمئنا در اتاق فکر هایی که لازم است به طرح ریزی و چالش شناسی فرا روی جریانهای فرهنگی قرار می گیرد پیشینه و فرهنگ واپس گرایی که سالیان متمادی در اذهان و افکار و نهایتا در رفتارها و کنش اجتماعی خود را سازگار نموده را شناسایی کرد و آنها را درهم شکسته و طرحی نو در انداخت

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم                     فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم [34]

      آری حرکت های فرهنگی همانند رسالت های انبیاء عظام، اصلاحی و پیرایش کننده سنت ها و باورهای غلط و گذشتگان و سلف کج راه رفته است و این مهم با تمسک به منبع وحیانی و کتاب الهی و سنبل توحید باوری یعنی نماز ، ممکن خواهد شد و عنوان قرآنی مصلح حقیقی صادق خواهد" و الذّين يمسّكون بالكتاب و اقاموا الصّلوة انّا لا نضيع اجر المصلحين".[35]و آنها كه به كتاب (خدا) تمسّك جويند و نماز را برپا دارند (پاداش بزرگي خواهند داشت زيرا) ما پاداش مصلحان را ضايع نخواهيم كرد.

       بنابراين در طیف مقابل مصلحین ، منافقين كه ادعاى مصلح بودن مى كنند كذب و دروغ آن ها فاش ‍ مى شود. زيرا نه تنها نماز را به پا نمى دارند، بلكه نماز آنان با كسالت و بى نشاطى همراه است ؛ "إن المنافقين يخادعون الله و هو خادعهم و إ ذا قاموا إ لى الصلوة قاموا كسالى يراءون الناس و لا يذكرون الله إ لا قليلا" [36] منافقان مى خواهند خدا را فريب دهند در حالى كه او آنها را فريب مى دهد و هنگامى كه به نماز ايستند از روى كسالت مى ايستند، در برابر مردم ريا مى كنند و خدا را جز اندكى ياد نمى نمايند.
        اصلاح اجتماعى در پرتو اقامه ى نمازصورت می پذیرد و همانگونه که بیان شد آیات الهی اصلاح جامعه را در پرتو تمسك به كتاب الهى واقامه ى نماز مى داند. سرّاين كه از همه اجزاى دين ، اقامه ى نماز را ذكر كرد، شرافتى است كه نماز بر سايرين دارد. چون نماز ركن دين است وبه وسيله آن ياد خدا وخضوع در برابر او كه روح همه ى شرايع آسمانى است ، حفظ مى شود.

     جریان سازی فرهنگی ،بازگشت به سوي خدا، زمينه ساز توجه به نماز     

      به یقین می توان گفت که حتی احتمال ملاقات خداوند و بازگشت به سوي خدا و باور به اینکه روزی در مقابل دیده همگان می بایست جوابگوی تک به تک اعمال و گفتار و حتی افکار و نیات خود نسبت به دیگران  ، براي تغییر نگرش و روش و سبک زندگی و از طرفی آسان شدن كارهاي سخت و دست یازیدن به اموری که تا قبل از این برای انسان دشوار می نمود كفايت مي كند، چه رسد به وزود در ساحت نماز كه خود از آسان ترين نوع پرستش و عبادت در ميان عبادات و زیباترین روش توجه به ذات ربوبی می باشد.

    البته از آيات متعدد قرآن خصوصا آیه3 و 4 سوره مبارکه لقمان که میفرماید :"هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ ﴿۳﴾ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ " [37]این آیات حکمت آموز براى نيكوكاران رهنمود و رحمتى است [همان] كسانى كه نماز برپا مى‏دارند و زكات مى‏دهند و [هم] ايشانند كه به آخرت يقين دارند ،              به دست مي آيد كه يقين و قطع كامل به موضوعي چون قيامت مي تواند رفتار  انساني را به گونه اي خاص تحت تأثير قرار دهد و نه تنها شخص را به نماز و ديگر اعمال مقبول شرعي گرايش دهد، بلكه عامل مهمي در تغيير كامل رفتاري مي باشد؛ زيرا كسي كه يقين به قیامت و آخرت يابد دايم الذكر و الصلاه مي شود و هيچ گاه از نماز و ذكر الهي غافل نمي شود. از اين رو در اين آيات با آوردن فعل مضارع يقيمون الصلاه، به اقامه دايمي نماز از سوي افرادي كه در مقام يقين هستند، اشاره مي كند. كسي كه در مقام شهود و علم يقين است، هرگز دمي از خدا و نمازگزاري و ذكر او غافل نمي شود. پس آناني كه دايم در نمازند، همان اهل يقين هستند؛ حال چه اين يقين ايشان از باب علم اليقين يا عين اليقين يا حق اليقين باشد.
        براين اساس مي توان زمينه ها و بسترهاي لازم در آساني اقامه نماز را در امور شناختي و بينشي و نگرشي انسان جست وجو كرد. بي گمان پذيرش فلسفه آفرينش و هدفمندي آن در كنار پذيرش خدا و معاد و پروردگاري خداوند، مهم ترين عامل در انجام كارهايي است كه ما از آن به شريعت ياد مي كنيم. كساني كه حقيقت هستي و پروردگاري را درك كرده باشند، مي كوشند تا خود را با فلسفه و هدف آفرينش هماهنگ سازند. لذا به نماز به عنوان يك عامل مهم در اين همانند و هماهنگ سازي توجه ويژه داشته و آن را انجام مي دهند. از اين رو خداوند در آياتي چند ايمان را مهم ترين بستر و زمينه ساز براي اقامه نماز مي داند. (مائده 55؛ انعام، 92؛ توبه 18 و 71) خداوند همچنين در آيات 15 تا 17 اعلي به نقش پذيرش معاد و آخرت طلبي در برپايي نماز اشاره مي كند. در اين آيات خداوند مي فرمايد اگر دوزخيان دنيا را بر آخرت مقدم نمي داشتند و به آن چه موجب فلاح و رستگاري آنان مي شد، روي مي آورند، نماز خواندن بر آنان آسان مي شد و آن را به جا مي آوردند.

        يكي از عوامل به وجود آورنده معنويت در اففق جامعه ، نماز است. نمازي كه جزو برنامه هاي ديني تمام پيامبران الهي و در تمام اديان و شريعتهاي آسماني وارد شده است و پيامبران الهي به انجام آن ماموريت داشته اند و نخستين سفارش خداوند به حضرت عيسي(ع) درباره نماز در سوره مريم، آيه 31 بود: خداوند مرا مادام كه زنده ام به نماز و زكات توصيه نموده است.  اهميت دادن والدين به نماز اول وقت باعث مي شود كه روح معنوي نماز در بين فرزندان به رشد و شكوفايي برسد. پدر و مادر در نماز خواندن الگوي مناسب و به جايي هستند و والديني كه نماز نخوانند چگونه مي توانند به فرزندشان بگويند نماز بخوان و وقتي فرزنداني بي نماز شدند و فردا سر از گمراهي بر داشتند، چه مي كنند؟ قطعا كسي كه نماز نخواند و خداوند دست عنايت خود را از او برداشته و به گمراهيهاي عجيبي مي رسند.    

چگونگی شناخت در تشخیص حق بودن جریانهای فرهنگی
      در این خصوص راه کارهای متعددی وجود دارد اما با توجه به زاویه ای که برای این مفاله درنظر گرفته شده یعنی محوریت نماز در حهت دهی صحیح به جریان های فرهنگی لذا به استناد روایتی گرانسنگ از وجود نازنین امام صادق علیه السلام که می فرمایند : "يُعرَفُ مَن يَصِفُ الحَقَّ بِثَلاثِ خِصالٍ: يُنظَرُ اِلى اَصحابِهِ مَن هُم؟ وَاِلى صَلاتِهِ كَيفَ هىَ؟ وَفى اَىِّ وَقتٍ يُصَلّيها؟؛

كسى كه از حق دَم مى زند با سه ويژگى شناخته مى شود: ببينيد دوستانش چه كسانى هستند؟ نمازش چگونه است؟ و در چه وقت آن را مى خواند؟ " [38]

      باز نقش نماز نمایان و جلوه گر است

• < قبلی
• بعدی >