شهر خلاق و ارتباط آن با توسعه پایدار شهری
طیبه پوربهی
دکتری جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران
بوشهرما:با توسعه شهرها و مطرح شدن اصل توسعه پایدار توجه به اصل پایداری در توسعه هر چه بیشتر مورد سؤال قرار می‌گیرد. گرچه در مسیر تفکرات و نظریه‌های مربوط به توسعه جنبه‌هایی از پایداری مدنظر قرار گرفته‌اند، لیکن مسائل و مشکلات موجود به ویژه در شهرها نشان از عدم تحقق مشخصه‌های پایداری در آنها دارد. امروزه شهرها به عنوان مصرف کننده و توزیع کننده اصلی کالاها و خدمات تبدیل به نقاط کانونی بحث پایدشهر خلاق و ارتباط آن با توسعه پایدار شهریاری شده‌اند. با وجود این، بسیاری از شهرها با مصرف بیش از حد، منابع موجود در مناطق اطراف خود را از بین می‌برند. درنتیجه افزایش مصرف منابع و وابستگی به اقتصاد تجاری، آثار مخرب اکولوژیکی شهرها به خارج از مرزهای جغرافیایی‌شان گسترش می‌یابد. به همین منظور مقوله‌ای مهم تحت عنوان توسعه پایدار شهری در طول دهه 1990 و تا به امروز مورد توجه واقع گردیده است. توسعه پایدار مفهومی کلی است و همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست‌محیطی و دیگر نیازهای بشری را دربرمی‌گیرد. مهم‌ترین جاذبه در توسعه پایدار در جامع‌نگری آن است(عنبری، 1390: 331). توسعه پایدار شهری از اهمیت بسیار مضاعف‌تری برخوردار است(Blaxter,2007:34).
توسعه پایدار شهری بر پایداری و استمرار توسعه برای همگان و نسل‌های آینده طی زمان و بر همه جانبه‌نگری ابعاد پیچیده اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، کالبدی و نهادی فرآیند توسعه در سطح یک شهر تأکید دارد(رهنمایی و دیگران، 1377 : 178). پایداری از مسائلی است که در طول سالیان اخیر در جوامع مختلف به خصوص در جوامع شهری بسیار بر آن تاکید شده است؛ در مسیر پایداری، شهر خلاق و مولفههای آن مانند کیفیت زندگی، خلاقیت و سرمایه اجتماعی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند(خان‌سفید، 1391: 8). چنین شهرهایی بر مبنای یک زیرساخت فرهنگی و اجتماعی محکم بنا می‌شوند و به واسطه تسهیلات و امکانات فرهنگی ممتازشان، مرکز ثقل اشتغال خلاق و سرمایه گذاری‌ها را به سمت خود جلب می‌کنند(شهابیان و رهگذر، 1391: 67). به گونه‌ای که توسعه پایدار با در نظر گرفتن مفاهیمی چون عدالت اجتماعی، توسعه همه جانبه و رفاه اجتماعی نقش خود را در محیط اجتماعی و از جمله سرمایه اجتماعی مشخص کرده است. ویژگی‌های جوامع شهری امروز سبب ناپایداری انسانها و محیط‌زیست(محیط طبیعی و محیط مصنوع) گردیده است(مفیدی و شایان، 1386 : 15). رشد سریع جمعیت شهری در جهان، موضوع سکونت و استقرار جوامع انسانی را با مسائل و پیچیدگی‌های تازه‌ای مواجه ساخته است. پیچیدگی‌هایی که از مرز مسائل اقتصادی عبور کرده و بعدی اجتماعی و زیست محیطی یافته‌اند.
توسعه کالبد محور و توسعه اقتصاد محور که جزء اولین رویکردهای توسعه شهری بودند امروزه کارایی لازم برای استفاده در زمینههای توسعه شهرها را ندارند. این رویکردها با خالی کردن شهرها از وجه انسانی و فرهنگی آنها صرفا سببساز غلبه نگاه تکنوکراتیک به شهرها بودند و بدون توجه به نیازهای ساکنان شهرها، مدیریت و برنامهریزی و توسعه شهری را حرفه متخصصانی میدانستند که قادرند در هر مکان و زمانی با اتکای صرف بر تعدادی از اصول محدود و مجرد ریاضی به برنامهریزی برای توسعه شهرها دست بزنند.
توسعه پایدار شهری توسعهای است که به نیازهای مردم شهر پاسخ گوید، اما بقا و دوام آن نیز تضمین گردد و در عین حال آب، خاک و هوا؛ یعنی سه عنصری که برای حیات انسان ضروری است، آلوده و بدون استفاده نگردد. توسعه پایدار شهری؛ یعنی شرایطی که شهرنشینان امروز و شهروندان فردا بتوانند در آن در کمال آرامش و امنیت زندگی کنند و ضمن تندرستی از عمر دراز و در عین حال سازنده بهرهمند گردند (صالحی فرد،1383: 147).
شهر خلاق بر این باور است که باید بر عنصر مکان، خارج از صنعت و به عنوان محیطی که کیفیت زندگی انسان را بالا می‌برد، تاکید کرد. ساکنان شهر نیز در دوران گذشته به طبقات کارگر و سرمایه‌دار تقسیم می‌شدند، اما در قالب مفهوم شهر خلاق، به طبقات خلاق و غیر خلاق تقسیم می‌شوند. طبقه خلاق حامل دانش است و بار اقتصاد دانش محور بر شانه افرادی است که در شهرها زندگی می‌کنند؛ و دارای تخصص کافی هستند. در هم آمیختگی سرمایه‌گذاری، مکان و انسانها، باید به پنج نوآوری برسد: نوآوری در حوزه مدیریت شهری، مسائل مدنی، مسائل اقتصادی، مسائل اجتماعی و مسائل فرهنگی و هنری(رضائیان قراگوزلو، 1391 :74). شهر خلاق مکانی برای رشد و نمو خلاقیتها در دینامیک شهرها است. یک شهر خلاق یک شهر دینامیک از لحاظ یادگیری فرهنگی و بین فرهنگی است. در این شهر، هر شهروند اطمینان خاطر به استفاده از ظرفیتهای علمی، فنی، هنری و فرهنگی خود دارد(رفیعیان، 1389: 13).
شهرهای خلاق به عنوان مراکز نوآوری، خلاقیت و تبدیل ایده به ثروت، قلمداد میگردند. چنین شهرهایی بر مبنای یک زیرساخت فرهنگی و اجتماعی محکم بنا می‌شوند و به واسطه تسهیلات و امکانات فرهنگی ممتازشان، مرکز ثقل اشتغال خلاق و سرمایه گذاری‌ها را به سمت خود جلب می‌کنند(شهابیان و رهگذر، 1391: 67). فلسفه شهر خلاق، آن است که در هر شهری همیشه ظرفیتی بسیار بیشتر از آنچه در وهله اول به تصور می‌آید، وجود دارد. شهر خلاق، از مفاهیم جدید در عرصه مدیریت شهری میباشد که با مفاهیم کارآفرینی نیز قرابت معنائی دارد(رحیمی و همکاران،1392: 9). شهر خلاق در قرن 21 به معنای شهروندان خلاق است(کلانتری و همکاران،1391: 74). شهر خلاق دارای ارکان‌های مختلفی است که می‌توانند شهر خلاق را ایجاد نمایند. مردم، بنگاه‌های اقتصادی، فضاها، پیوندها و چشم‌انداز پنج رکن اصلی شهرهای خلاق می باشند که توجه به این ارکان برای ایجاد و توسعه شهرهای خلاق در آینده حیاتی است(کانونی و حیدری، 1393). از نظر کانونی و حیدری(1393) مدیریت شهری منجر به ایجاد مدیریت شهری پایدار می‌شود. همچنین مدیریت شهری پایدار باعث ایجاد شهر خلاق در جامعه می‌شود که به دنبال خود شهروند خلاق و زیرساختهای شهر خلاق را ایجاد می‌کند. مدیریت شهری پایدار بیشتر از آنکه مفهومی تجریدی باشد مفهومی بر گرفته از مناسبات زیست محیطی و توسعهای است. پایداری شهری مفهومی است که با توسعه پایدار به عنوان پارادایم جدید در جهان مطرح گردید(سعیدنیا، 1383: 21).
ریچارد فلوریدا[1] مبدع نظريه طبقه و شهر خلاق(2002)، بيان مي‌كند شهر خلاق براي رشد و توسعه به سه نوع سرمايه‌گذاري عقلاني، خلاق و اجتماعی نياز دارد. بر مبنای نظریه شهر خلاق، نخبگان یا طبقه خلاق به سکونت در شهرهایی گرایش دارند که از تنوع، تساهل و تسامح چشمگیری برخوردار بوده و از نظر کیفیت محیط شهری و استانداردهای طراحی، از سطح بالایی برخوردار باشند. بر اساس این نظریه، جذب افراد خلاق، باعث قدرتمند شدن شهرها و بالندگی اقتصادی آنها می‌شود(فلوریدا، 1390).
چارلز لندري معتقد است در شهرهاي مدرن بايد خلاقيت را جايگزيني براي منابع طبيعي بومي تلقي کرد(لندری، 2006). در شهر خلاق، خلاقیت به مثابه پول جدید، و مردمان خلاق همچون سرمایه‌های شهر آینده و تولید‌کنندگان ثروت انگاشته می‌شوند(لندری، 1394). جین جاکوبز[2] شهرهای خلاق را شهرهایی می‌داند که در نوآوری و ابتکار صنعتی موفقند. جاکوبز معتقد است که در محیطهای شهری متنوع، کارآفرینان می توانند از طریق دسترسی متنوع به دانش و مهارتها به سود برسند. در عوض این پیوند متقابل به عنوان یک آهن ربا برای افراد خلاق عمل می‌کند. در این بین ترکیب ساختمانهای قدیمی و نوساز برای خلاقیت از اهمیت بالایی برخوردار است(هاسنپرس و وان دالم، 2005: 10).
در نظرات هانری لفور[3] مفهوم شهر به‌مثابه یک اثر هنری نقش کلیدی دارد. از دیگر مواردی که در این نظریه و نسبت آن با هنر می‌توان برجسته کرد تأکید بر «خلاقیت» است. فضای شهری، به‌عنوان اصلیترین فضای زندگی روزمره، بخش مهمی از عرصه عمومی را به خود اختصاص داده است. فضای شهری‌ای که خلاقیت محور باشد و میزانی از آزادی را به همه عرضه دهد تا بتوانند در آن کنش خلاقانه انجام دهند، به عنوان فضای خلاقانه شناخته می‌شود. نظريۀ توسعه پايدار شهری حاصل بحثهای طرفداران محیط زيست درباره مسائل زيست محیطی بخصوص زيست شهری است که به دنبال نظريه توسعه پايدار برای حمايت از منابع محیطی ارائه شد. در اين نظريه موضوع نگهداری منابع برای حال و آينده از طريق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترين ضايعات به منابع تجديدناپذير مطرح است.
نتیجه گیری
شهر خلاق، باید بتواند محیطی جذاب برای جذب و پرورش استعدادها، نوآوریها و ایده‌ها باشد و بتواند از ایده و خلاقیت افراد چه افراد خاص و ویژه مثل هنرمندان، دانشمندان، نویسندگان و چه از ایده‌های شهروندان عادی در جهت حل مسائل اساسی و نیز در جهت پایهریزی رشد و توسعهای خلاق بهره ببرد. یک شهر خلاق محیط مساعدی برای تربیت خلاقیت انسانی است و زمینه پرورش خلاقیت ساکنین خود را نیز فراهم می‌آورد. این شهرها فضای پویا و سالمی دارند و به سرعت خود را با ایده‌های جدید سازگار می‌کند.
بنابراین باید گفت که شهر خلاق، بر بهتر شدن محیط زندگی و ارتقای کیفیت زندگی به واسطه تفکرات نو شهروندان تاکید دارد. شهرهای خلاق، نقش اساسی در رشد و توسعه هر شهری خواهند داشت و وجود زیرساختهای فرهنگی و اجتماعی، رهبری خلاقانه و نقش افراد خلاق و نوآور از جمله امکانات زیر ساختی جهت رونق و توسعه شهری است.
بنابراین هر چه میزان شاخصهای شهر خلاق بیشتر باشد، میزان توسعه پایدار شهری بیشتر مي‌شود. پس برای افزایش توسعه پایدار شهری در جامعه بایستی به میزان شهر خلاق و ابعاد آن و بالا بردن شاخصها و مولفههای آن توجه بیشتری نمود. لازم است سرمایه اجتماعی، به عنوان هدف اصلی طرح‌های توسعه پایدار شهری محسوب گردد. اگر شهري موفق به جذب افراد خلاق و به كارگيري آنها در مديريت، اقتصاد و صنايع فرهنگي باشد ميتواند در صحنه رقابت و توسعه اقتصادي نيز موفق عمل نمايد. بنابراین توجه به بعد خلاقیت و نوآوری در بین شهروندان برای رسیدن به توسعه پایدار شهری انکارناپذیر است. جذب و پرورش استعدادها و ايدههای جدید و توجه به سرمایه انسانی به عنوان یکی از شاخصهای شهر خلاق، تاثیر مثبت و مستقیمی بر توسعه پایدار شهری دارد. نقش آموزش و مراکز آموزشی در توسعه و افزایش مشارکت افراد در توسعه پایدار شهری مهم است و آموزش و پرورش می‌تواند در بخش فرهنگسازی نقش موثری داشته باشد. چنانچه نظام آموزشی یک جامعه در خصوص مسائل شهری از انسجام و برنامهریزی مناسبی برخوردار باشد، طبیعتاً می‌توان امید داشت که احساس مسئولیت اجتماعی در جامعه گسترش یافته و به میزان مشارکت در فعالیتهای زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان ابعاد توسعه پایدار شهری افزوده شود.
